วัดจุฬามณี อดีตเทวสถานยุคแห่งความรุ่งเรืองในสมัยขอม แต่กลับได้รับความจำเริญในบวรพุทธศาสนา เมื่อเมืองพระพิษณุโลกกลายเป็นเมืองหลวงในแผ่นดินกรุงเทพทวารวดีศรีอโยธยา ทั้งยังเคยเป็นที่จำพรรษาของ "สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเจ้า" กษัตริย์ผู้ทรงธรรม โดยที่วัดแห่งนี้เป็นที่ให้กำเนิดพระเครื่องที่มีชื่อเสียงแห่งหนึ่งของเมืองพิษณุโลก นั่นคือ พระฤาษีหลังนางนั่นเอง
วัดจุฬามณี
ตั้งอยู่ริมฝั่งตะวันออกของแม่น้ำน่าน ใต้เมืองพิษณุโลกประมาณ 5 กิโลเมตร เป็นโบราณสถานที่มีมาก่อนสมัยสุโขทัย แต่ไม่มีหลักฐานปรากฏว่าใครเป็นผู้สร้าง วัดจุฬามณีเป็นวัดสำคัญวัดหนึ่งซึ่งมีประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจดังนี้
ตามประวัติกล่าวว่าสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งกรุงศรีอยุธยา ได้สร้างพระวิหารและเสด็จออกผนวชที่วัดนี้ เมื่อปี พ.ศ.2007 เป็นเวลา 8 เดือน 15 วัน ในครั้งนั้นได้มี ข้าราชบริพารโดยเสด็จออกบวชถึง 2,348 รูป วัดจุฬามณีคงจะร้างมาตั้งแต่เสียกรุงศรีอยุธยา ครั้นมาถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ได้มีการค้นหาวัดจุฬามณี โดยเข้าใจว่าน่าจะอยู่ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา จนมาถึงในสมัยรัชกาลที่5 สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้ากรมขุนลพบุรีราเมศวร์ เสด็จออกตรวจราชการหัวเมืองฝ่ายเหนือ เมื่อพ.ศ.2451 ทรงพบวัดจุฬามณีที่จ.พิษณุโลก โดยพบหลักฐานสำคัญคือ ศิลาจารึกที่มณฑปพระพุทธบาทจำลอง ซึ่งสมเด็จพระนารายณ์มหาราชได้โปรดให้สร้างขึ้น ซึ่งในแผ่นจารึกมีใจความสรุปได้ว่า เมื่อ พ.ศ.2221 สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงมีพระบรมราชโองการให้ใช้ผ้าทาบรอยพระพุทธบาทสลักลงในแผ่นหิน และพระราชทานไว้เป็นที่กราบไหว้ของฝูงชน ปัจจุบันแผ่นศิลาจารึกนี้ ยังคงอยู่ที่พนักหน้ามณฑปพระพุทธบาทตามเดิม
สำหรับสิ่งสำคัญภายในวัดที่เป็นสิ่งสูงค่าทางศิลปะและโบราณคดี คือ ปรางค์แบบขอม แต่มีขนาดเล็ก มีมุขด้านหน้าและมุขต่อกับองค์ปรางค์ ทางด้านหน้ายาวกว่าด้านข้าง ความกว้างของฐาน 11 เมตร ยาว 18 เมตร ก่อด้วยศิลาแลง มุขด้านหน้าก่อเป็นแบบตรีมุข ปรางค์องค์นี้สมัยที่ยังสมบูรณ์ มีกำแพงแก้วล้อมรอบ ส่วนองค์ปรางค์นั้นมีแกนเป็นศิลา ชั้นเดิมเป็นปูนปั้นประดับลวดลายตามขั้นตอนล่างแถบหน้ากระดาน และบัวหน้ากระดานนั้นเป็นลายหงส์ ซึ่งเหมือนกับลายที่องค์ปรางค์รอบพระศรีรัตนมหาธาตุที่จังหวัดลพบุรี
อายุปรางค์องค์นี้ทำให้นักประวัติศาสตร์และโบราณคดีให้ความเห็นแตกต่างกันออกไปเกี่ยวกับประวัติเมืองพิษณุโลก สมเด็จพระบรมวงศ์เธอกรม พระยาดำรงราชานุภาพทรงนิพนธ์ไว้ในเรื่องเมืองพิษณุโลกว่า วัดนี้สมเด็จพระบรมโตรโลกนาถทรงสร้างขึ้นเมื่อ ปีพ.ศ.2007 สร้างตรงที่มีเมืองเดิมแต่ครั้งขอม แปลงเทวสถานของขอมเป็นพระปรางค์ระหว่างพระอุโบสถกับพระวิหารหลวง นอกจากนี้ยังมีร่องรอยเป็นพระตำหนักที่สมเด็จพระบรมโตรโลกนาถเสด็จประทับขณะทรงผนวช พระอุโบสถที่พระองค์โปรดให้สร้างขึ้น วิหารหลวงพ่อเพชร และมณฑปพระพุทธบาทที่สร้างขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช พร้อมทั้งศิลาจารึกซึ่งเป็นหลักฐานสำคัญมาก ที่ทำให้ทราบว่าวัดจุฬามณีอยู่ที่จังหวัดพิษณุโลก
